De geschiedenis van oude geneeskunst in vorige eeuwen

De Geneeskrachtige Keuken, een artikel over geneeskunde en koken in oude tijden. Een poosje geleden hebben jullie een artikel van mij, op deze blog, gelezen. Het ging over een recept uit ca 1886 (1). Het was een leuke ontdekking om een dergelijk oud boekje zélf te mogen bezitten. Ik ben eens op zoek gegaan naar méér van dergelijke oude informatie, en kwam erop uit dat het vroeger váák artsen waren, die kookboeken schreven. De scheidslijn tussen een dokter en een kok was erg dun. Het liep in elkaar over. Men keek ook geheel ánders tegen eten, koken en ziekte aan als vandaag de dag. Ik ben eens op zoek gegaan in eeuwenoude “COC BOEKEN” uit de 15^e, 16^e, 17^e en 18e eeuw. Lees het, huiver en verbaas je met dit leuke en informatieve artikel. De geschiedenis van oude geneeskunst uit vorige eeuwen.

“Laat uw voedsel uw medicijn zijn, en uw medicijn uw voedsel”

Medicijnen uit de Middeleeuwen

Deze gevleugelde woorden van de grondlegger van de gezondheidszorg, Hippocrates, klinken tot vandaag de dag dóór. Wat vroeger een normale zaak was, is in onze tijd een ontdekking geworden. Ieder uur van de dag wordt je bestookt met wat gezond is, wat je moet eten, wat je niet moet eten. Wat je vooral direct moet kopen. En ga zo maar door.

Maar het feit dat een arts slechts 4 uren in zijn gehele studie heeft besteed aan kennis over voeding zegt genoeg. Héél langzaam beginnen moderne artsen wederom te beseffen dat goede en juiste voeding van groot belang is voor de gezonde mens. En dat goede voeding véél lichamelijke klachten zou kunnen oplossen. Eigenlijk zijn we weer ‘terug bij af’. Want dit beweerde Hippocrates óók al. Een paar duizend jaren geleden. En de ayurveda, 6000 jaren geleden. Laten we eens een rondje geschiedenis van het koken en geneeskunde gaan doen.

“Humoren- of temperamenten leer”

In de Middeleeuwen keek men geheel anders tegen gezondheid en ziekte aan, als nú. De arts Hippocrates van Kos (460 – 370 v. Chr), formuleerde dat het karakter en gezondheid van een mens zouden afhangen van een goede balans tussen vier lichaamssappen :

Slijm (flegmatisch)
Bloed (sanquinisch)
Zwarte gal (melancholisch)
Gele gal (cholerisch)

In onze tijd klinken ze nog dóór, een ‘zwartgallig’ mens was de vrolijkste persoon niet. Men dacht vroeger dat, voor een ideale (qua karakter) en gezonde persoon, deze 4 lichaamssappen volledig in balans moesten zijn. Anders werd je ziek, en als je ziek was, moest de dokter de balans herstellen. Hoe de dokter dat deed ? Door juiste voeding. En wat hij dacht dat dat zou zijn. Want dat wist eigenlijk niemand.

Klein voorbeeldje ; als iemand erg cholerisch (opvliegend qua karakter) was, dan had hij teveel ‘gele gal’. Dat staat voor té warm en té droog. Dus moest hij een product eten wat koud en nat was. En kwam je terug in balans. Ham met meloen was nát en koud. Dus was het een perfect medicijn. Dacht men.

Natuurlijk is het véél uitgebreider en kon je er vele boeken over vól schrijven. Maar hier komt het, in een notendop gevat, op neer. Het was niet zo dat alle sappige dingen als ‘nat’ golden. En zoute dingen als ‘droog’. Bijvoorbeeld knoflook en gember maakte droge ingrediënten ‘nat’. En peper maakte de natte ingrediënten weer heet en droog. Dus een opvliegend persoon kon beter niet teveel peper eten. Dan ging hij/zij over de rand. Zit wat in.

In de Middeleeuwen haalde men de oude kennis van Hippocrates weer uit de kast, stofte deze een beetje af, en ging het op ieders eigen manier uitleggen. Sommige dingen zijn gewoon gruwelijk te noemen, zéker als de tandarts je volgens de ‘humorenleer’ ging behandelen aan een verrotte kies (2). Dan was je echt blij als je het had overleefd. Het was een gruwel om te lezen hoe ze vroeger een ‘wortelkanaal behandeling’ gaven. Bibber,…

Over oude “Coc boecen”

De hollandsche keukenmeid foto Met deze oude kennis, zoals de humorenleer, als achtergrond ben ik eens op zoek gegaan in de Koninklijke Bibliotheek. Waar een grote verzameling erg oude kookboeken te vinden is. Vanaf ca 1500 tot het jaar ca 1890.

In deze verzameling waren vele ‘medisch-culinaire’ boeken van artsen uit die tijd, aanwezig. Ze zijn wat moeilijk te lezen, omdat ze in het oud Nederlands zijn geschreven en in een Gotisch lettertype.

De oudste die ik tegen ben gekomen was van een vroegere stads arts uit Dordrecht. Hij heette Carolus Battus. (rond ca 1550 – 1615). In deze boeken is de humorenleer duidelijk aanwezig. Hij heeft verschillende boeken geschreven. Een ervan heet “Medecijn Boec” (3) . Rond 1600 kwam zijn boek “Secreet boeck vol heerlijcke konsten” (4). Náást geschreven stukken over het ontvlekken van kleding, het verven van garen en weefsel, weersvoorspellingen, voorspellingen over regen, sneeuw, kou, warmte en onweer, beschrijft Dr. Battus óók hoe je vruchtenjam moet maken. Hij schrijft erover hoe je kruidenwijn en brandewijn maakt.

Want jam, stroop en alcohol waren in die tijd ook medicijnen. Hier staan ook verschillende recepten in. Hier zie je de ‘humorenleer’ in de recepten terug komen. Zo is het recept voor gekonfijte pruimen goed tegen : “..De hitte der Magen (brandend maagzuur), teghens den Dorst ende tot Laxatie’ De gebruikte rozenconserve zou de maag, het hart en de ingewanden versterken.

Zijn collega, Johan van Beverwyck, was ook stads geneesheer. Hij schreef geen kookrecepten. Maar een medische trilogie. “Schat der gesontheyt” (1636). “Schat der ongesontheyt” (1642) en “Heel Konste” (1645) (5)

Als je zelf een gaat rondkijken in deze oude boeken, met medische en kook achtergronden kom je van álles tegen. Ik heb gisteren schééf gehangen om de uitspraak van een toenmalig geneesheer over een toenmalige apotheker. Steven Blankaarts “De Borgerlycke tafel, om lang gesont sonder ziekten te leven”(1683) (6). Daar krijgen er een paar ongenadig van langs.

Kwaaltjes en Scheurbuik

Het waren donkere tijden. Men deed hun best, sommige remedies waren compleet mál. Maar er zaten ook goede dingen tussen. Wat deed je als je ziek was, en in de lappenmand lag ? Eigenlijk hetzelfde als nú. Ziek ? Bouillon,

Johan van Beverwijck, Middeleeuws geneesheer te Dordrecht

kippensoep, beschuitje met slappe thee, gemberthee met honing en gerstepap.

Maar wat dacht je van ‘wijnsoep met rijnwijn, azijn, kaneel, suiker, eidooiers en schoon putwater’.

Zo rond 1600 komen de specerijen met onze schepen méé. Onze Nederlanders waren ervaren zeelui en beheersten de handel met het Oosten. Het VOC is hier een voorbeeld van. Wij vonden de specerijen wáánzinnig interessant, en zagen ze ook meestal niet als smaakmaker in het eten, maar als medicijn. Melk met saffraan, kurkuma, kruidnagel, suiker en anijs. Om áán te sterken. Há,.. een recept van Golden Milk op zijn 17^e eeuws. Suiker en alcohol waren goede medicijnen, vond men toen. Geneesheer Johan van Beverwyck was een jongere collega van Geneesheer Carolus Battus.

Zulke recepten kun je vinden in “Volmaakte grondbeginzelen der keuken kunde” (7)

De Keukenmeiden boeken werden populair

Er kwam in die tijd een trend op. Wie het dichtste bij voeding stonden waren niet de chique dames en heren uit die tijden. Wie wat over voeding wisten, was het keukenpersoneel. De kok of kokkin had het waarschijnlijk druk genoeg, dus waren het de hulpjes van de kok of kokkin die al het werk uitvoerden. Kinderen die ziek waren, vlekken in de kleding, huid middeltjes tegen verkoudheid. Hoofdpijn en hoest.

De eerste uit de reeks “keukenmeiden boeken” was “De Volmaakte Hollandsche keukenmeid” (1746). Zij gebruikte anijsdrop, gom en rozenwater tegen de hoest. Wat minder was het recept voor een “gezigts salf”, waarbij een gekookt ei, rozenwater en zwavelzuur gebruikt werden. Ook werden vlierazijn, vlierbloesem op azijn gezet en gemengd met witte wortel. Kokend water erop en bindt het warm om je voorhoofd.

Allemaal onzin ? In die keukenmeiden boeken ?

“het Hollands Kook-Boek”

Je zou er al snel van denken dat het één grote hoop onzin zou zijn, wat die keukenmeiden allemaal bedacht en uitgevonden hadden. Daar zullen zeker onzinnigheden tussen gezeten hebben. Maar niet alles was onzin. In het boek van ‘De nieuwe, welervarene Utrechtse keuken meid” (1769) (8) stond een recept tegen scheurbuik. Sinaasappelsap, mierikswortel, citroenschillen etc waren erin verwerkt. Het barstte van de Vitamine C, alhoewel men in die tijd nog nooit van de vitaminen gehoord had. Dus dat was wel een goed recept. Ook schrijft ze een apart medisch deel, bij dit boek. Ze denkt dat “seer vet en sterck gesouten vleesch en speck” je ziek konden maken. “Ze veroorzaakten grote scherpte in de maag en rot koortsen” was haar mening.

Ze vond dat moeilijk verteerbare melige spijzen, zoals oude erwten, oude bonen en oude aardappelen verstoppingen in de darmen veroorzaakten.

Maar ook het teveel eten van brood en boterhammen, taaie of vette kaas, en slechte boter kon je ziek maken. Af en toe komen er nog stukjes van de oude ‘temperamenten leer’ naar boven. “Sla is goed voor een verhitte maag” (brandend maagzuur) vindt de keukenmeid.

Het “Hollandsch of Neederlands Kook boek” (1724) beschrijft een hoofdstuk met bloemen- vruchten en kruidenwaters. Om aan het einde van een maaltijd de maag te helpen. Door een betere warmte of een betere verkoeling. Ik moet zeggen dat het mijn idee geweest zou zijn. Het klink allemaal uitstekend en lekker. Ik denk dat ik hier eens een Foodlog aan ga wijden. Violenwater, aardbei, kersen en rode bessen, jasmijn, oranjebloesem en rozenwater. Frambozen abrikozen en kaneel, anijs citroen en sinaasappel waters. Lijkt me héérlijk !

De geschiedenis van oude geneeskunst uit vorige eeuwen. En over de ‘moderne’ kookboeken met hun reclame.

Ja, hiermee komen we aan het einde van een lange reeks “Keuken meiden boeken”. Een van de laatste in de lange rij is van Mevr. Wittop Koning. “Eenvoudig berekende Recepten” (1901). Dat is een beetje een reclame kookboek geworden.

Koffie met een ei is HIP !

Net als het oude kookboekje van mij. En Wittop Koning is zéér zuinig in haar recepten. Tot schrieperigheid aan toe. Haar ‘macaronischoteltje met ham en kaas’ kan alléén gemaakt worden als je nog ergens een stukje verdroogde kaas hebt liggen. En een stukje verdroogde ham.

Ze heeft de lekkere en volle smaak van het eten vernietigd. Alles moest zuinig, zuinig en nog eens zuinig, Schraalhans was keukenmeester. Mijn Moedertje is net 90 geworden, en haar kookkunst komt uit deze tijd. Kostbare voedingsstoffen als aardappelwater of bonennat mochten niet weggegooid worden. De Nederlandse zuinigheid eiste dat er van élk restje een schoteltje gemaakt moest worden. Restverwerking. Vitaminen ? Nooit van gehoord, in dit restjes-zuinige kookboek.

En als je een restje koffie óver had, dan gooide je dat niet wég ! Een ei kostte bijna niets en het was een gezonde opvulling van een restje. Ze beschrijft verschillende ‘goedkope drankjes’. Zoals Citroensap met ei, Bessensap met ei. Chocolade poeder en koffie met een ei. Dan hoefde je geen dure room te kopen. Het was vroeger vrij normaal om een rauw ei te eten, Voor het klutsen waren toen wel handige apparaatjes aanwezig.

Maar wat ze niet heeft geweten is dat in 2021 “Koffie met een ei” totale HIP is bij de koffie liefhebbers. Kijk maar eens op het internet, recept?

Koffie met een ei-recept

Thaise Ei Koffie wordt gemaakt door eigeel met gezoete gecondenseerde melk ongeveer 10 minuten te kloppen tot het een luchtige, romige consistentie krijgt. Dan wordt het over hete espresso of ijskoffie gegoten. Toetje en koffie in 1 drankje!

Zet 4 kopjes espresso.
Klop het eigeel en de gezoete gecondenseerde melk tot licht schuimige of zachte pieken.
Voeg het eimengsel toe aan de espresso en geniet!

Tenslotte

Het is wel leuk om eens een paar linken op te zoeken naar deze oude “Oude Keukenmeiden recepten boeken”. Mijn persoonlijke mening is dat het écht leuk is om te bekijken. Vorige week zijn wij 4 dagen naar Ameland geweest. Het regende, sneeuwde en hagelde. Het was hartstikke koud, dus we hadden onze winterjassen méé, tussen de buien door hebben we lange strandwandelingen gemaakt. In de oude dorpjes, zoals Hollum, Ballum, Buren en Ness, rondgekeken.

Maar vooral ben ik bezig geweest met dit Foodlog artikel. Het is eigenlijk onze eigen oude geschiedenis van de keuken. “Volmaakte Geldersche Keukenmeid”, “Aaltje, de volmaakte en zuinige keukenmeid”, “Kookboek van de Amsterdamse Huishoudschool” en “Het Boek voor Moeder en Dochter” zijn er een paar die de moeite van het opzoeken waard zijn.

Zoekt u de beste curcumine longa en/of kurkuma longa ? Ik, persoonlijk, beveel u dekurkumaspecialist aan. Een webshop met brede specialistische kennis over kurkuma en curcumine en veelzijdige hoogwaardigezuivere producten. Zij zijn gewoon de beste als het over kurkuma gaat ! De beste kwaliteit voor de laagste prijs. Natuurproducten volgens de oude 100 % natuurlijke ayurvedische methode. Zonder enige vorm van toevoegingen.